گره معاملاتی در بورس چیست؟

روزانه سرمایه‌گذاران و معامله‌گران بسیاری در بورس برای خرید و فروش سهام، سفارش‌های خود را در کارگزاری ثبت می‌کنند که با تطابق آنها، معامله انجام می‌شود. اما اگر در قیمت‌های پیشنهادی، خریدار یا فروشنده‌ای وجود نداشته باشد، یک صف ایجاد می‌شود و اگر این صف‌ها به مدت طولانی بدون انجام معامله باقی بمانند، در اصطلاح گره معاملاتی به وجود می‌آید. گره معاملاتی در بورس به شرایطی گفته می‌شود که خریدار یا فروشنده‌ای در قیمت‌های ثبت شده وجود نداشته باشد و با وجود صف‌های فروش یا خرید، معامله‌ای انجام نشود. برای رفع این مشکل، مقرراتی در سال 1386 تصویب شد که بر اساس آن اگر یک سهام با توجه به دامنه نوسان، قفل شود، باید راهکاری جهت رفع این گره معاملاتی در نظر گرفته شود که در ادامه شما را با این دستورالعمل‌ها آشنا می‌کنیم.

در این مقاله به معرفی گره معاملاتی، نقش دامنه نوسان در ایجاد آن، راهکارهای رفع گره معاملاتی می‌پردازیم. در ادامه نیز به بررسی مزایا و معایب رفع گره معاملاتی، نحوه شناسایی نمادهای مشمول این قانون، ماده واحده‌های آن و بررسی یک نمونه خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

گره معاملاتی چیست؟

زمانی که اخبار مربوط به بازار سرمایه را دنبال می‌کنید، احتمالا با اصطلاح گره معاملاتی را مواجه شده‌اید. اما این مفهوم به چه معناست؟ در شرایطی که یک سهم برای چند روز متوالی در صف فروش یا خرید قرار بگیرد، عملا معاملات در آن سهم قفل می‌شود و سهامداران نمی‌توانند سهام خود خرید و فروش کنند. به این حالت، گره معاملاتی گفته می‌شود. این اتفاق معمولا زمانی پیش می‌آید که صف‌های خرید و فروش طولانی در بازار به وجود بیاید و باعث قفل شدن بازار شود. 

در واقع از آنجایی‌که دامنه‌ی نوسان قیمت سهم‌ها در بورس، روزانه محدوده‌ی مشخصی دارد، ممکن است به‌خاطر برخوردن به یک فاند مثبت یا منفی در مورد یک سهم یا کلیت بازار، سهم مورد نظر با قیمتی مثلا منفی 5 درصد، خریداری نداشته باشد و فروشندگان موفق به فروش سهام‌های خود نشوند و این روند تا روزها ادامه دار باشد؛ یا برعکس این روند.

برای حل این مشکل، سازمان بورس قوانینی را وضع کرده است تا در شرایط خاصی این گره‌ها باز شوند و از زیان شرکت‌ها و سهامداران جلوگیری شود. بنابراین اگر نمادی مشمول قوانین مربوط به گره معاملاتی شود، تمهیداتی صورت می‌گیرد تا هر چه سریعتر صف‌های فروش یا خرید از بین بروند و معاملات به حالت عادی برگردند. در ادامه به معرفی این قوانین که برای رفع مشکل گره معاملاتی ایجاد شده‌اند، می‌پردازیم.

گره معاملاتی در بورس چه زمانی اتفاق می‌افتد؟

همان‌طور که گفتیم، گره معاملاتی در پی صف خرید و یا فروش شکل می‌گیرد. اما در چه شرایطی ناظر بازار یک نماد را مشمول قوانین گره معاملاتی قرار می‌دهد؟

• زمانی که یک نماد به رغم برخورداری از صف خرید یا صف فروش، به علت عدم تقارن قیمت‌ها در معاملات، حداقل به مدت 5 جلسه متوالی معامله نشود و یا مقدار ثابت معاملات روزانه آنها کم‌تر از 2 درصد حجم مبنا در یک دوره باشد.
• در شرایطی که صف خرید یا فروش معادل یک برابر حجم مبنا در شرکت‌های با سه میلیارد سهم و یا بیشتر و دو برابر حجم مبنا در دیگر شرکت‌ها باشد.
• کلیه معاملات یک سهام در 5 جلسه متوالی معاملاتی در سقف دامنه نوسان قیمت باشد.
• کلیه معاملات یک سهام در 5 جلسه متوالی معاملاتی در کف دامنه نوسان قیمت باشد.

نقش دامنه نوسان در ایجاد گره معاملاتی در بورس

دامنه مجاز نوسان، حدود قیمت سقف و کفی است که در هر روز کاری برای یک نماد معاملاتی مشخص می‌شود. این نوسان محدوده قیمت را مشخص می‌کند و قیمت نباید از این میزان فراتر رود که معمولا در بورس ایران به میزان 5 تا 10 درصد مشخص شده است. اما این دامنه نوسان در کنار مزیت‌هایی که دارد می‌تواند باعث ایجاد گره معاملاتی در بورس شود.

در واقع یکی از اصلی‌ترین عیوب دامنه نوسان، تشکیل صف‌های خرید و فروش، کاهش نقدینگی، کاهش حجم معاملات و در نهایت ایجاد گره معاملاتی است. بنابراین معمولا برای رفع گره معاملاتی از تغییرات در دامنه نوسان استفاده می‌کنند که می‌تواند راهگشا باشد.

روش‌های رفع گره معاملاتی در بورس

آگاهی از قوانین مربوط به گره معاملاتی باعث می‌شود که سهامداران بتوانند سود بیشتری در معاملات خود کسب کنند و به موفقیت دست یابند. بر اساس دستورالعمل‌های سازمان بورس، دو روش برای رفع گره معاملاتی وجود دارد که یکی از آنها حذف دامنه نوسان و دیگری حذف حجم مبنا می‌باشد. جهت باز کردن گره معاملاتی، در روز بعد، نماد مورد نظر با حذف نوسان و حجم مبنا در محاسبه قیمت پایانی مرود معامله قرار می‌گیرد.

حجم مبنا و دامنه نوسان، خود دلیل کاهش نقدینگی و ایجاد گره معاملاتی هستند. به همین جهت در سال‌های گذشته، بازنگری‌هایی برای از بین بردن این دو فاکتور از بورس ایران صورت گرفت تا نقدشوندگی سهم‌ها افزایش یابد. در این راستا زمانی که یک سهام توسط ناظر بازار مشمول گره معاملاتی در بورس قرار گیرد، دامنه نوسان و حجم مبنا از معاملات آن حذف می‌شود.

گروه مالی اینوستپ مقاله ساعات معامله در بورس را نیز منتشر کرده است که می‌توانید اطلاعات خوبی در این زمینه کسب کنید.

گره معاملاتی چگونه باز می‌شود؟

نمادهایی که بر اساس تشخیص ناظران بازار مشمول قانون رفع گره معاملاتی می‌شوند، در جلسه بعدی ابتدا با دو برابر نوسان روزانه به صورت حراج ناپیوسته باز می‌شوند. در گام بعدی، بعد از کشف قیمت با مکانیسم حراج پیوسته در دامنه نوسان عادی معامله می‌شوند. در راستای همین روند، بعد از اطلاع رسانی، حجم مبنا در جلسه معاملاتی بعدی حذف می‌شود و پس از رفع گره معاملاتی، حجم مبنا دوباره در محاسبه قیمت پایانی سهم لحاظ می‌شود.

لازم به ذکر است که اگر در دوره حراج ناپیوسته، معامله‌ای انجام نشود و یا به دلیل غیرعادی بودن حجم اوراق معامله شده و یا قیمت کشف شده، معاملات توسط ناظر بازار تایید نگردد، به تشخیص بورس، حراج ناپیوسته یکبار دیگر قابل تمدید است. در صورت عدم کشف قیمت، آخرین قیمت پایانی نماد می‌تواند به عنوان قیمت مرجع در دوره حراج پیوسته در نظر گرفته شود.

حراج ناپیوسته شرایطی است که در آن تطبیق قیمت سفارش خریدار و فروشنده انجام می‌شود، اما در عمل معامله‌ای انجام نمی‌شود. به عنوان مثالی برای حراج ناپیوسته، می‌توان به پیش گشایش معاملات در ساعت 8:45 تا 9 اشاره کرد. حراج پیوسته نیز به شرایطی اشاره دارد که به محض تطبیق قیمت خریدار و فروشنده، معامله انجام می‌شود. غالب معاملات روزانه در بورس بر اساس حراج پیوسته صورت می‌گیرد.

مزایا و معایب رفع گره معاملاتی

رفع گره معاملاتی مزایا و معایبی دارد که در ادامه به بررسی هر یک می‌پردایم.

مزایا

از مزایای رفع گره معاملاتی می‌توان به روان شدن معاملات، افزایش نقدینگی و رفع محدودیت‌ها در خرید و فروش اشاره کرد. علاوه براین، نظارت ناظران بازار بر روی سهم باعث می‌شود تا از دستکاری قیمت سهم جلوگیری شود. در کنار این مزایا، رفع گره معاملاتی معایبی نیز دارد که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.

معایب

از مهم‌ترین معایب رفع گره معاملاتی می‌توان به افت شدید قیمت در اثر فشار بالای فروش اشاره کرد. در شرایطی که سهام مدتی در صف فروش قرار گرفته و بدون محدودیت قیمتی باز می‌شود، طبیعتا فشار فروش بالا باعث افت شدید قیمت و ضرر سهامداران می‌گردد.

چگونه می‌توان به لیست نمادهای مشمول گره معاملاتی دسترسی پیدا کرد؟

گاهی پیش می‌آید که نمادی را به واچ لیست خود اضافه کرده‌اید و شرایط گره معاملاتی را در آن مشاهده می‌کنید، اما پیام ناظری مبنی بر رفع گره معاملاتی برای شما ارسال نمی‌شود. بنابراین در چنین شرایطی به یک مرجع معتبرتر برای اطلاع‌رسانی نیاز دارید. جهت اطلاع از شرکت‌هایی که مشمول گره معاملاتی می‌شوند، می‌توانید از روش‌های زیر اقدام کنید.

1. به قسمت پیام ناظر سایت شرکت مدیریت فناوری بورس به آدرس Tsetmc.com مراجعه نمایید.
2. به قسمت پیام‌های شرکت کارگزاری خود بروید و اطلاعات مربوط به سهم را مطالعه کنید.
3. از قست پیام‌های ناظر بازار در سایت شرکت بورس اوراق بهادار تهران به آدرس Tse.ir استفاده کنید.
4. همچنین شما می‌توانید لیست کامل شرکت‌هایی که مشمول گره معاملاتی می‌شوند را در سایت TSETMC.COM مشاهده نمایید.
5. نمادهایی که مشمول گره معاملاتی قرار می‌گیرند، از طریق سامانه معاملاتی بازار سرمایه اطلاع‌رسانی می‌شوند.

ماده واحده‌های رفع گره معاملاتی در بورس

برای تعیین شرکت‌هایی که مشمول گره معاملاتی می‌شوند، ماده واحده‌هایی وجود دارد که با هم به بررسی آنها می‌پردازیم. این ماده واحده‌ها توسط سازمان بورس پیش‌بینی شده‌اند تا تمام شرکت‌ها بتوانند از این قوانین برای رفع گره معاملاتی خود استفاده کنند. 

1. ناظر بازار تشخیص می‌دهد که چه سهامی مشمول گره معاملاتی می‌شود. بنابراین اگر ناظر دلیل یک گره معاملاتی را صف‌های ساختگی، دستکاری معاملات و نسبت P/E سهم بداند، نماد را مشمول گره معاملاتی نمی‌کند.
2. در صورتی که شرکت‌های با سرمایه کم تر از 150 میلیارد ریال مشمول گره معاملاتی در بورس شوند، با نظر مدیریت بازار بورس و ذکر دلیل، رفع گره با عدم اعمال حجم مبنا صورت می‌گیرد. 
3. مدیر عامل بورس حداکثر تا 5 روز کاری متوالی می‌تواند قانون رفع گره معاملاتی را در برخی نمادها اعمال نکند.
4. نمادهای فرابورسی به دلیل داشتن حجم مبنای 1 تا قبل از سال 98 از قانون گره معاملاتی مستثنی بودند. اما در اسفند 98، حجم مبنای این نمادها نیز طبق فرمولی محاسبه شد و مشمول قانون رفع گره معاملاتی قرار گرفتند. 
5. اگر در مدت حراج ناپیوسته سهم، معامله‌ای صورت نگیرد و یا حراج ناپیوسته مورد تایید سازمان بورس قرار نگیرد، حراج در همان جلسه معاملاتی و یا جلسه معاملاتی بعدی تکرار می‌شود.
6. اگر به هر دلیلی کشف قیمت در حراج ناپیوسته صورت نگیرد، آخرین قیمت پایانی سهم در حراج پیوسته به عنوان مرجع قرار می‌گیرد.
7. در زمان عرضه حق تقدم‌هایی که بعد از افزایش سرمایه برای اولین بار به سهامداران تخصیص پیدا می‌کنند، در صورت عدم کشف قیمت در دو حراج ناپیوسته، تا زمان کشف قیمت، حراج تکرار می‌شود. اما در زمان عرضه حق تقدم‌هایی که استفاده نشده‌اند، حراج ناپیوسته تا پایان جلسه معاملاتی ادامه خواهد داشت.

بررسی یک نمونه

در بورس ایران اکثر نمادها، دامنه نوسان 5 درصدی دارند. اگر قیمت سهمی 1000 تومان باشد و در 10 جلسه متوالی معاملاتی با صف فروش همراه باشد، در صورتی که ناظر بازار تشخیص دهد که سهام دچار گره معاملاتی در بورس شده، بازگشایی آن به صورت زیر خواهد بود.

در روز بعد، در زمان پیش گشایش، سهام در حراج ناپیوسته به دو برابر دامنه نوسان عادی یعنی 10 درصد به فروش گذاشته می‌شود. این بازه قیمتی بین 800 تا 1200 تومان خواهد بود. فرض کنید که معامله‌گران در قیمت 800 تومان با هم رقابت کنند، بنابراین در این مرحله کشف قیمت صورت گرفته و معاملات سهم به صورت حراج پیوسته و با دامنه نوسان 5 درصد به فروش می‌رسد (بازه قیمت از 760 تا 840 تومان).

برای نمادی که مشمول گره معاملاتی است، حداکثر تا 5 روز متوالی، جهت محاسبه قیمت پایانی سهام مربوطه، حجم مبنا لحاظ نمی‌شود. این امر موجب می‌شود تا قیمت پایانی بدون توجه به حجم مبنا تغییر کند. در نهایت تمام این موارد موجب می‌شود تا مشکل گره معاملاتی در نماد مربوطه حل شود.

سخن نهایی

همان‌طور که به تفصیل در این مقاله بیان کردیم گره‌ی معاملاتی به معنای صف‌های خرید و فروش و عدم امکان خرید یا فروش یک سهام است. اتفاقا یکی از ضعف‌های بازار بورس نسبت به سایر بازارهای مالی مشابه نظیر کریپتو، برخوردن به گره معاملاتی در این بازار است که اتفاقا در بازار بورس تهران طی این چند سال اخیر، کم شاهد آن نبودیم. این موضوع گاهی اوقات مانع خرید سهام و سرمایه‌گذاری می‌شود و گاه نقدشوندگی را در بورس، تحت الشعاع قرار می‌دهد.

گروه مالی اینوستپ با مدیریت آقای لطیف آهی برای شناسایی سهام مستعد رشد در بازار، دوره بورسی (تابلو خوانی و فیلتر نویسی) را ارائه کرده است. با شرکت در این دوره می‌توانید با تکنیک‌هایی که می‌آموزید، سهامی که موقعیت مناسبی دارند را شناسایی کنید.